Małopolskie Szlaki
Dziedzictwa Żydowskiego

Śladami kultury i historii Żydów

• Słownik

  adar

  szósty miesiąc w kalendarzu hebrajskim, który zazwyczaj przypada w okresie lutego/marca.

  afikoman

  – ostatni kawałek macy spożywany w czasie wieczerzy paschalnej, który przypomina o ofierze pesachowej i powinien być zjedzony przed północą.

  Aguda Israel

  ("Związek Izraela") partia polityczna ortodoksyjnych Żydów, powstała na początku XX wieku w Katowicach; jej członkowie dążyli do utrzymania odrębności wspólnot żydowskich, walczyli z asymilacją; początkowo występowali przeciwko syjonizmowi, z czasem stając się zwolennikami idei utworzenia własnego państwa z językiem hebrajskim jako narodowym, jednak pod warunkiem zagwarantowania przestrzegania zasad Tory.

  aguna

  ("związana węzłem") kobieta, której mąż zaginął, ale z powodu braku dowodu jego śmierci nie mogąca powtórnie wyjść za mąż.

  alija

  ("wznoszenie się") w synagodze wywołanie do publicznego odczytania fragmentu Tory.

  arendarz

  dzierżawca, karczmarz, szynkarz.

  arka przymierza

  ("Aron hadeut", "Aron habrit") Skrzynia Świadectwa będąca przedmiotem czci biblijnej Żydów, zawierająca tablice dziesięciorga przykazań (Ex. 25:10–21).

  aron ha-kodesz

  w synagodze szafa ołtarzowa, w której przechowuje się rodały Tory, w Polsce znajduje się we wschodniej ścianie synagogi.

  aszkenazyjczyk

  Żyd pochodzenia środkowo lub wschodnioeuropejskiego, posługujący się na co dzień językiem jidysz.

  aw

  miesiąc w kalendarzu żydowskim, przypadający zwykle na okres lipca/sierpnia.

  awera

  ("występek") w literaturze rabinicznej termin określający przekroczenie praw halachy; przeciwieństwo micwy.

  babiniec

  ("ezrat naszim") osobne pomieszczenie w synagodze przeznaczone dla kobiet; salka, galeria bądź balkon, często z osobnym wejściem.

  bar micwa

  ("syn przykazania") uroczystość, podczas której chłopiec po ukończeniu trzynastu lat staje się dorosłym człowiekiem, czyli przyjmuje na siebie obowiązek wykonywania micwot.

  bat micwa

  ("córka przykazania") uroczystość, podczas której dziewczynka, po ukończeniu dwunastu lat, uznana zostaje za dorosłą kobietę, staje się odpowiedzialna za swoje postępowanie w sensie religijnym i etycznym.

  Beit Din

  ("dom sądu") religijny sąd, w skład którego powinno wchodzić co najmniej trzech rabinów.

  beit ha-kneset

  ("dom zgromadzeń") zwyczajowe określenie synagogi, bożnicy.

  beit ha-midrasz

  ("dom nauki") miejsce w którym studiuje się pisma religijne i modli się.

  bima

  ("miejsce wywyższone") w synagodze pulpit, z którego odczytuje się fragmenty Tory i kantor prowadzi modły; w Polsce znajduje się zazwyczaj na środku głównej sali modlitw.

  brit mila

  (przymierze obrzezania) zabieg usunięcia chłopcu w ósmym dniu życia napletka, którego dokonuje mohel, w obecności m.in. sandaka.

  Bund

  Ogólnożydowski Związek Robotniczy na Litwie, w Rosji i Polsce, partia lewicowo-socjalistyczna założona w Rosji w 1897 roku. Miała charakter antysyjonistyczny (przeciwny ruchowi na rzecz powrotu do Palestyny) i antyreligijny. Walczył o wprowadzenie autonomii kulturowej dla Żydów, chciał powszechnego świeckiego szkolnictwa i ochrony języka jidysz jako narodowego.

  cadyk

  ("człowiek sprawiedliwy") mistrz, rebe, przywódca duchowy gminy chasydzkiej, współwyznawcy wierzyli w jego nadprzyrodzoną moc czynienia cudów i pośrednictwo między nimi a Bogiem.

  chamec

  zakwas, którego spożywanie jest zabronione w czasie święta Pesach.

  chala

  część z rozrabianego ciasta wydzielana dla kapłanów. Tu: kawałek z ciasta na chleb szabatowy, który gospodyni oddziela, a następnie spala w piecu; w Polsce funkcjonowało określenie chałka.

  Chanuka

  ("poświęcenie, odnowienie") 8-dniowe święto świateł obchodzone od 25 kislew (grudzień) na cześć zwycięstwa Machabeuszów nad armią syryjską i oczyszczenia świątyni jerozolimskiej z profanujących ją posągów bóstw.

  chasydyzm

  ruch religijny i społeczny, który narodził się w XVIII wieku, zapoczątkowany przez Izraela ben Eliezera (1700–1760) z Podola, zwanego Baal Szem Tow, który był jego pierwszym przywódcą; celem ruchu była odnowa religijności społeczności żydowskiej; hasydyzm przeciwstawiał się judaizmowi rabinicznemu, głosił radość życia przez ekstazę religijną, taniec i śpiew; każda społeczność skupiała się wokół cadyka.

  chanukija

  współczesna nazwa ośmioramiennego świecznika używanego w święto Chanuki.

  chazan

  kantor prowadzący modlitwy w synagodze podczas nabożeństw.

  cheder

  ("pokój", "sala") elementarna szkoła religijna dla chłopców w wieku od 3 do 13 lat, prowadzona przez mełameda (nauczyciela) w synagodze bądź w jego prywatnym domu; dzieci uczą się tu języka i pisma hebrajskiego, poznają Torę i Talmud.

  Chewra Kadzisza

  ("błogosławione/święte bractwo") bractwo zajmujące się umierającymi i zmarłymi, jego członkami są zazwyczaj ochotnicy.

  chuppa

  baldachim weselny, pod którym odbywa się ceremonia ślubna.

  cicit

  frędzle umieszczone na rogach tałesu.

  czulent

  danie szabasowe, na które składają się: mięso, ziemniaki i fasola.

  diaspora

  ("wygnanie") wspólnota żydowska mieszkająca poza Ziemią Świętą.

  elul

  miesiąc w kalendarzu hebrajskim, przypadający w okresie sierpnia/września.

  Erec Israel

  Kraj Izraela, nazwa funkcjonująca przed powstaniem państwa Izrael; funkcjonowało również określenie Palestyna.

  etrog

  specjalny owoc cytrusowy tworzący bukiet na święto Sukkot.

  filakteria

  patrz: tefilin.

  frankiści

  zwolennicy Jakuba Franka, członkowie heretyckiej (w stosunku do judaizmu) żydowskiej grupy religijnej istniejącej od drugiej połowy XVIII wieku do około 1820 roku, głównie na terenach południowej Polski oraz w Czechach, Rumunii i południowych Niemczech.

  gabbai

  (l.mn. gabbaim) opiekun synagogi; drugie określenie: szames.

  gaon

  (l.mn. geonim; "wzniosłość, władza, blask, świetność") wybitny mędrzec.

  Gemara

  ("to co wyuczone, doskonałe) objaśnienia i komentarze do Miszny, część Talmudu.

  geniza

  ("skład/kryjówka") pomieszczenie, najczęściej przy synagodze, w którym przechowuje się nieużywane bądź zakazane księgi religijne; zgodnie z tradycją nie można ich wyrzucać.

  get

  list rozwodowy, według tradycji przekazywany żonie przez męża.

  goj

  najbardziej ogólna nazwa nie-Żydów.

  hagada

  ludowa opowieść o wyjściu Żydów z niewoli egipskiej, snuta przy sederowej wieczerzy w święto Pesach.

  halacha

  ("kierunek drogi", "wędrówka") zbiór religijnych przepisów prawnych, które regulują postępowanie Żydów; zawiera przepisy kultowo-liturgiczne, pokarmowe i inne dotyczące różnych aspektów życia codziennego, które są przestrzegane przez religijnych Żydów; zawiera 613 przykazań, w tym 248 nakazów i 365 zakazów.

  Haszomer Hacair

  ("Młody Strażnik") syjonistyczny ruch młodzieżowy.

  hawdala

  ("oddzielenie") obrzęd na zakończenie szabatu, podczas którego odmawia się błogosławieństwo nad winem, wonnościami i światłem świecy.

  Hitachdut

  Światowa Syjonistyczna Partia Pracy, dążyła do utworzenia świeckiej i demokratycznej gminy w Palestynie, w diasporze broniła autonomii Żydów.

  ijar

  miesiąc w kalendarzu przypadający na okres kwietnia/maja.

  jad

  wskazówka używana przy czytaniu Tory.

  Jamim Noraim

  ("Dni Lęku") okres między Rosz Ha-Szana i Jom Kipur, czas rachunku sumienia, skruchy i pokuty.

  jarmułka

  patrz: kipa.

  jesziwa

  ("posiedzenie") wyższa szkoła talmudyczna, w której mogli się uczyć chłopcy od 13. roku życia od ukończenia chederu do momentu ożenku; uczono się analizować i dyskutować teksy religijne; niektórzy uczniowie uzyskiwali smichę ("upoważnienie") uprawniającą do wykonywania zawodu rabina.

  jichud

  – zakaz przebywania dwóch osób przeciwnej płci w jednym pokoju, z wyjątkiem męża i żony, rodziców z dziećmi, osoby dorosłej i dziewczynki do trzeciego roku życia bądź chłopca do dziewiątego roku życia.

  jidysz

  język, którym w większości posługiwali się Żydzi do II wojny światowej. Powstał na bazie języka niemieckiego i części słów aramejskiego, hebrajskiego, romańskiego i słowiańskiego; zapisywany jest alfabetem hebrajskim.

  jizkor-buch

  księga pamiątkowa, na którą składają się wspomnienia o miejscowościach rodzinnych Żydów, którzy przeżyli Holokaust; ma na celu zachowanie pamięci o ludziach i miejscach, których dziś już nie ma.

  Jom Kipur

  Dzień Pojednania obchodzony dziesiątego dnia tiszri (wrzesień/październik); obowiązuje ścisły post, wszystkie rodzaje prac, podobnie jak w Szabat są zakazane, według tradycji los każdego człowieka, który nie został jednoznacznie określony w Rosz Ha-Szana, rozstrzyga się właśnie w Jom Kipur.

  Jom Tow

  święto, w czasie którego zabronione jest wykonywanie większości prac pospolitych.

  Kabalat Szabat

  uroczystość powitania Szabatu, która odbywa się w piątek w synagodze.

  kabała

  wywodzi się od hebrajskiego słowa "le-kabel" (przyjmować) i oznacza "przekaz, tradycję"; jest tradycją ustną; nauka mistyczno-apologetyczna w judaizmie, rozwinęła się w XII w.; sto lat później ukazało się podstawowe dzieło kabały – Zohar; kabaliści uważali, że prawdziwy sens Biblii zawarty jest między słowami; tudiując ją, będziemy w stanie odczytać sekretną wiadomość, która wpłynie na losy świata; współcześnie oznacza całokształt kierunków, poglądów i tekstów mistyki żydowskiej.

  kadisz

  po aramejsku "święty", modlitwa odmawiana przeważnie po aramejsku, która chwali Boga i wyraża nadzieje na rychłe wybawienie; modlitwa kończy ważne części nabożeństw, jest odmawiana przez żałobników po śmierci bliskiej osoby i w każdą jej rocznicę; do jego odmówienia wymagana jest obecność co najmniej dziesięciu dorosłych mężczyzn.

  kahał

  ("zgromadzenie, kongregacja") żydowska organizacja gminna, której autonomia obejmowała sprawy religii, kultu, sądownictwa, szkolnictwa, pomocy społecznej, a także zbieranie podatków na rzecz państwa.

  kanto

  patrz: chazan.

  kidusz

  ("uświęcenie") modlitwa z okazji szabatu lub innego święta odmawiana nad pucharem wina; składa się z dwóch części: błogosławieństwa nad winem lub chlebem i błogosławieństwa dla Szabatu lub innego święta.

  kaszer

  żywność, którą żydowskie reguły dietetyczne zezwalają spożyć, termin "kaszrut" stosuje się także w odniesieniu do prawidłowości wykonywania pewnych czynności, rytuałów i ceremonii.

  kaszrut

  (hebr. odpowiedniość, zdatność) żydowskie reguły odżywiania.

  ketuba

  dokument sporządzany przy zawieraniu małżeństwa, określający prawa małżonki.

  kirkut

  najczęściej stosowana w Polsce nazwa cmentarza żydowskiego.

  kislew

  miesiąc w kalendarzu hebrajskim, przypadający zwykle na przełom listopada/grudnia.

  kitel

  biała szata żałobna, która symbolizuje całun.

  kohen

  ("kapłan") kapłański potomek z rodu kapłanów Świątyni Jerozolimskiej, dla nich było zastrzeżone wyłączne prawo pełnienia funkcji kultowych, przede wszystkim składania ofiar, współcześnie mają prawo pierwszeństwa do zaszczytu czytania fragmentów Tory.

  kipa

  okrągła czapeczka, noszona przez mężczyzn na znak szacunku wobec Boga, nazywana także jarmułką.

  Kol Nidrei

  (aram. "wszystkie przysięgi") modlitwa odmawiana w wigilię Jom Kipur, która unieważnia wszystkie śluby składane pochopnie i nieświadomie wobec Boga.

  ladino

  dialekt języka hiszpańskiego używany przez Sefardyjczyków, rozpowszechniony w rejonie Morza Śródziemnego, dziś zapisywany głównie alfabetem łacińskim.

  Lag Ba-Omer

  33. dzień okresu omer, chasydzi i kabaliści obchodzą wówczas wniebowzięcie rabina Szymona bar Jochaja, domniemanego autora Zoharu, czyli fundamentalnego dzieła kabały.

  lewita

  pomocnik kapłański w Świątyni Jerozolimskiej, pochodzący z rodów synów Lewiego.

  lulaw

  ("gałąź palmy") jeden z czterech gatunków roślin tworzących bukiet na święto Sukkot; często określa się tak cały bukiet.

  maariw

  nabożeństwo wieczorne.

  maca

  chleb przaśny upieczony z przechowywanej w suchym miejscu mąki zmieszanej z wodą.

  macewa

  ("pomnik, stela") żydowska płyta nagrobna, najczęściej pionowo ustawiona, często dekoracyjnie płaskorzeźbiona, jej symbolika wskazuje na cechy zmarłego.

  mazal tow/ mazeł tow

  ("powodzenia") pozdrowienie towarzyszące radosnym chwilom.

  mechica

  ("podział") separacja w synagodze kobiet i mężczyzn; czasem określenie ściany oddzielającej dwie sale.

  megilla

  ("zwój") najczęściej określa się tak Księgę Estery, która wciąż zachowuje tradycyjną formę zwoju.

  Melawe Malka

  ("Pożegnanie Królowej") uroczysta uczta wyprawiana po zakończeniu Szabatu, w sobotę wieczorem.

  mełamed

  nauczyciel w chederze.

  menora

  ("świecznik, kandelabr") siedmioramienny świecznik używany w świątyniach żydowskich do oświetlania ołtarzy i pulpitów modlitewnych; jest jednym z symboli Świątyni Jerozolimskiej i judaizmu.

  mezuza

  ("framuga drzwi, odrzwia") zwitek pergaminu zawierający fragment modlitwy Szema umieszczony w futerale z blachy bądź drewna i przybity do prawej framugi drzwi. W ten sposób Żydzi dosłownie wypełniają nakaz: wypisz je (tj. słowa Tory) na odrzwiach twojego domu i na twoich bramach (Pwt 6,9); ma również charakter talizmanu.

  micwot

  czynności nakazywane przez religię.

  mincha

  modlitwy popołudniowe.

  midrasz

  ("wyjaśnienie, badanie") komentarze do ksiąg biblijnych zawierające normy postępowania, ma formę przypowieści.

  minjan

  kworum dziesięciu mężczyzn niezbędne do odprawiania publicznych modłów w synagodze, niektórych ceremonii religijnych, modlitw (np. kadiszu).

  miszna

  ("powtarzać, nauczać") zbiór nauk prawnych judaizmu, przede wszystkim decyzji prawnych (halachicznych), które zapadały w ciągu wielu wieków; spis precedensów sądowych.

  Mizrachi

  ("wschodni") organizacja syjonistyczno-ortodoksyjna powstała na początku XX wieku; nazwa organizacji jest akronimem słów "Merkaz Rukhani", znaczących "duchowe centrum"; opowiadała się za budową własnego państwa, ale jedynie na religijnych fundamentach; tak rozumiany syjonizm miał uchronić Żydów przed asymilacją.

  mohel

  ("dokonujący obrzezania") mężczyzna wykonujący obrzezanie.

  mykwa

  ("zbiornik wody") łaźnia służąca do rytualnych oczyszczeń ludzi i sprzętów, niegdyś zawierająca źródło wody naturalnej i na tyle głęboka, by można było zanurzyć całe ciało.

  ner tamid

  ("wieczne światło") światełko umieszczone w synagodze w pobliżu aron ha-kodesz; nawiązuje do menory znajdującej się w Świątyni Jerozolimskiej; wieczne światło musi się palić bez przerwy, nawet jeśli w synagodze nikogo nie ma.

  Neszama Jetera

  dodatkowa, wyjątkowa dusza, która zstępuje na wiernych w czasie Szabatu, jest zapowiedzią przyszłego życia.

  ohel

  ("namiot") drewniany lub murowany budynek wzniesiony nad grobem rabina lub cadyka, często prosty, bez dekoracji, mający czcić pamięć pochowanych w nich osób.

  Omer

  okres siedmiu tygodni między drugim dniem Pesach a dniem Szawuot.

  parsza

  fragmenty Pięcioksięgu Mojżesza czytane w Szabat, na każdy tydzień jest przewidziany jeden.

  parochet

  ozdobna tkanina na aron ha-kodesz, za nią znajdują się rodały Tory.

  parwe

  ("neutralny") potrawy, które nie są ani mięsem, ani produktami mlecznymi, można je spożywać z oboma rodzajami tych potraw.

  Pesach

  zwane również Święto Wyjścia, Święto Przaśników, obchodzone na pamiątkę wyzwolenia Żydów z niewoli egipskiej.

  Poalej Syjon

  Żydowska Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza, partia socjalistyczno-syjonistyczna, wspierała emigrację do Palestyny i budowę ustroju socjalistycznego, wprowadzenie autonomii kulturalnej i narodowej w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, gdzie zamieszkiwała największa diaspora żydowska.

  Purim

  święto upamiętniające uratowanie Żydów, opisane w Księdze Estery; czas karnawału, przedstawień, gier towarzyskich i zabawy.

  rabin

  ("rabi – mój mistrz") uczony w Piśmie, urzędnik gminy żydowskiej, który jest sędzią w kwestiach prawa żydowskiego, m.in. sprawuje nadzór nad edukacją religijną, pełni funkcję duchowego ojca, doradcy, sędziego i interpretatora prawa religijnego w gminie.

  rebe

  przywódca chasydów, czyli cadyk; również zwrot grzecznościowy uczniów i studentów wobec nauczycieli chederów czy jesziw.

  Rosz Ha-Szana

  Nowy Rok, w którym Bóg dokonuje oceny każdego stworzenia, wówczas zapisuje ludzi w Księdze Życia bądź Księdze Śmierci, ci co do których się waha, mają 10 dni do ostatecznej decyzji, która zapadnie w Jom Kipur.

  sabataizm

  ruch mesjanistyczny w judaizmie w XVII w., uznany za herezję, jego założycielem był Szabtaj Cwi.

  sandak

  mężczyzna, który trzyma chłopca w czasie zabiegu obrzezania.

  sąd rabiniczny

  patrz: Beit Din.

  seder

  ("porządek") rytualna wieczerza organizowana w czasie święta Pesach.

  sefardyjczycy

  Żydzi zamieszkujący najpierw Hiszpanię i Portugalię, a później południe Europy, Bliski Wschód i Holandię, posługujący się w większości językiem ladino.

  Sefer Tora

  zwój Tory spisany na pergaminie.

  Simchat Tora

  ("radość z Tory") świąteczny dzień kończący roczny cykl czytania Pięcioksięgu Mojżeszowego w synagodze i rozpoczynający nowy.

  siwan

  miesiąc w kalendarzu żydowskim przypadający zwykle na przełom maja/czerwca.

  sofer

  ("pisarz") skryba, który przepisywał zwoje Tory i inne religijne teksty w według ściśle określonych reguł.

  sukka

  ("namiot") inaczej kuczka bądź szałas, budowana obok synagogi bądź domu na czas święta Sukkot ("Święta Szałasów").

  syjonizm

  jest narodowym ruchem żydowskim, któremu towarzyszy idea stworzenia państwa żydowskiego w Palestynie oraz zatrzymania procesów asymilacyjnych Diaspory żydowskiej na świecie.

  Szabat

  najważniejsze święto żydowskie obchodzone co tydzień, które rozpoczyna się o zmierzchu w piątek i kończy się w sobotę, gdy na niebie pojawią się trzy gwiazdy, zabroniona jest jakakolwiek praca; czas odpoczynku.

  szacharit

  modlitwa poranna.

  szalom alejchem

  ("pokój wam") tradycyjne po

  zdrowienie, zazwyczaj skracane do słowa "szalom"; także początkowe słowa hymnu odmawianego po powrocie z synagogi w piątek wieczorem.

  szames

  opiekun synagogi.

  Szema Israel

  "Słuchaj Jisraelu"; jedna z dwóch podstawowych modlitw żydowskich (obok Szmone Esre). Składa się z trzech fragmentów pochodzących z Tory: Dewarim 6:4–9, Dewarim 11:13–21 oraz Bamidbar 15:37–41.

  szochet

  wykwalifikowany rzeźnik, który zajmuje się ubojem rytualnym.

  szofar

  róg barani, który m.in. w Rosz Ha-Szana wzywa do pokuty.

  sztetł/sztetl

  ("żydowskie miasteczko") gmina żydowska na dawnej środkowo-europejskiej prowincji.

  sztibl

  chasydzki dom modlitwy.

  Talmud

  zbiór komentarzy do Tory, obejmuje halachę – przepisy prawne i religijne, oraz hagadę – interpretacje i objaśnienia tekstu biblijnego w formie przypowieści, składa się z Miszny i Gemary.

  tałes

  ("tallit") prostokątny szal modlitewny z frędzlami (cicit) w jego czterech rogach, nakładany przez mężczyzn w czasie porannej modlitwy i w święta, zgodnie z przykazaniem: niech sobie zrobią frędzle na skrajach swoich szat [...] gdy na nie spojrzycie, przypomnicie sobie wszystkie przykazania Pana, aby je wypełnić (Lb 15:38–39).

  taszlich

  ("wyrzucisz") obrzęd symbolicznego oczyszczenia z grzechów, wychodzi się nad wodę i wytrząsa zawartość kieszeni.

  tefilin

  ("ozdoby") inaczej zwane filakterie, czyli dwa skórzane pudełeczka zawierające cztery przepisane przez sofera ustępy biblijne (Wj 13:1–10; 11:16; Pwt 6:4–9; 11:13–21), które rzemieniami przywiązuje się do lewego przedramienia i do górnej części czoła; noszony przez dorosłych mężczyzn podczas porannych modlitw w dni powszednie.

  Tora

  – nazwa obejmuje jednocześnie Pięcioksiąg: Sefer Bereszit (Księga Rodzaju), Sefer Szemot (Księga Wyjścia), Sefer Wajikra (Księga Kapłańska), Sefer Bamidbar (Księga Liczb), Sefer Dewarim (Księga Powtórzonego Prawa) i w szerszym znaczeniu całą naukę tradycyjną.

  Waad Arba Aracot

  ("Sejm Czterech Ziem") powstał w 1581 w Lublinie jako walne przedstawicielstwo ludności żydowskiej dla całej Rzeczpospolitej Obojga Narodów, które podejmowało decyzje dotyczące wszystkich obszarów żydowskiego życia, skupiało przedstawicieli Wielkopolski, Małopolski, Wołynia i Rusi (dla Litwy powstało odrębne przedstawicielstwo), obradowało podczas wielkich jarmarków: latem w Zasławiu i Jarosławiu, zimą we Lwowie i Lublinie; sejm ten obradował do 1764 roku.